بیشتر والدین آرزو دارند فرزندشان مسئولیت‌پذیر، منظم و قابل اعتماد بزرگ شود اما وقتی کودک وسایلش را جمع نمی‌کند، تکالیفش را فراموش می‌کند یا قولش را نمی‌فهمد، بسیاری از والدین ناامید می‌شوند و به سرزنش، تهدید یا تنبیه متوسل می‌شوند.
واقعیت این است که مسئولیت‌پذیری را نمی‌شود با زور یاد داد؛ این مهارت باید از درون رشد کند، نه از ترس. در این بلاگ به این مسئله می پردازیم که چطور می‌توان بدون تنبیه و اجبار، پایه‌های واقعی مسئولیت‌پذیری را در کودک ساخت.
تدوین و گردآوری : دنیا نهضت – روانشناس کودک و نوجوان
مسئولیت‌پذیری یعنی چه؟
مسئولیت‌پذیری یعنی پذیرفتن پیامد رفتارها و انجام دادن وظایف بدون نیاز به یادآوری مداوم اما این ویژگی در کودکان، یک‌شبه به وجود نمی‌آید؛ بلکه نتیجه‌ی تجربه، تمرین و الگوی والدین است. کودک باید یاد بگیرد که بخشی از کارها به خودش مربوط است و موفقیت یا شکست در آن‌ها به تلاش او بستگی دارد. این یادگیری زمانی اتفاق می‌افتد که والدین به او فرصت تصمیم‌گیری و تجربه‌ی پیامدها را بدهند، نه اینکه همیشه مسیر را برایش هموار کنند.
۱. اجازه دهید کودک تجربه کند
یکی از اشتباهات رایج والدین این است که همه کارهای کودک را به‌جای او انجام می‌دهند. لباسش را می‌پوشانند، کیفش را می‌بندند، یادآوری می‌کنند که وسایلش را جمع کند… و بعد گلایه می‌کنند که چرا کودک مسئول نیست! برای رشد مسئولیت‌پذیری، باید به کودک اجازه‌ی اشتباه کردن بدهیم. مثلاً اگر اسباب‌بازی‌اش را در پارک جا گذاشت، به‌جای سرزنش، بگذارید خودش برگردد و پیدایش کند. وقتی کودک نتیجه‌ی رفتار خودش را می‌بیند، یاد می‌گیرد مسئولیت آن را هم بپذیرد.
۲. از تشویق هدفمند استفاده کنید، نه پاداش مادی
مسئولیت‌پذیری را نباید با جایزه خرید. اگر هر بار کودک برای انجام وظایفش هدیه بگیرد، یاد می‌گیرد برای پاداش کار کند، نه از روی وجدان و علاقه. به‌جای جایزه، از تحسین واقعی استفاده کنید: «دیدم خودت ظرفت رو توی سینک گذاشتی، خیلی بهت افتخار می‌کنم.» ، «چقدر خوبه که تکالیفت رو بدون یادآوری انجام دادی.» تحسین باید رفتار مشخص را هدف بگیرد، نه شخصیت کلی کودک، تا او بفهمد دقیقاً چه کاری درست انجام داده است.
۳. مسئولیت‌ها را متناسب با سن کودک انتخاب کنید
کودکان باید احساس کنند مسئولیت‌هایشان قابل انجام است و معنای واقعی دارد. برای مثال:
- کودک ۴ ساله می‌تواند اسباب‌بازی‌هایش را جمع کند.
- کودک ۷ ساله می‌تواند میز غذا را بچیند یا لباسش را تا کند.
- نوجوان می‌تواند در خرید یا برنامه‌ریزی روزانه کمک کند.
وقتی کودک حس کند وظایفش به او اعتماد شده‌اند، انگیزه‌اش برای انجام آن‌ها بیشتر می‌شود.
۴. از زور و تهدید بپرهیزید
تهدید ممکن است باعث شود کودک کاری را انجام دهد، اما نه از روی احساس مسئولیت. در واقع، تنبیه، ترس می‌سازد نه وجدان. مسئولیت‌پذیری زمانی شکل می‌گیرد که کودک دلیل انجام کار را بفهمد، نه فقط از پیامد نافرمانی بترسد. به‌جای گفتن: «اگر اتاقت رو جمع نکنی، تلویزیون نمی‌بینی!» بگویید: «ما توی این خونه با هم همکاری می‌کنیم. وقتی تو سهم خودت رو انجام بدی، بقیه کارها هم راحت‌تر پیش می‌ره.» این رویکرد حس تعلق و مشارکت را در کودک تقویت می‌کند.
۵. خودتان الگوی مسئولیت باشید
کودک از آنچه می‌بیند یاد می‌گیرد، نه از آنچه می‌شنود. اگر والدین در انجام قول‌ها و کارهای خود مسئول باشند، کودک هم همان رفتار را تقلید می‌کند. مثلاً اگر بگویید: «بعد از شام باهات بازی می‌کنم» و واقعاً این کار را انجام دهید، به کودک نشان داده‌اید که قول، ارزش دارد.
مسئولیت‌پذیری مهارتی است که با تجربه، اعتماد و احترام متقابل رشد می‌کند، نه با دستور و تنبیه. وقتی کودک یاد بگیرد تصمیم بگیرد، اشتباه کند، پیامدش را ببیند و همچنان حمایت شما را حس کند، در مسیر بلوغ عاطفی و فکری گام برمی‌دارد.
به یاد داشته باشید: هدف از تربیت، ساختن کودکی مطیع نیست، بلکه پرورش انسانی آگاه، قابل اعتماد و مسئول است.
