تشویق کردن یکی از رایج‌ترین ابزارهای تربیتی والدین است. تقریباً همهٔ ما از کودکی شنیده‌ایم: «آفرین!»، «تو بهترینی!»، «تو نابغه‌ای!». والدین با نیت خوب تلاش می‌کنند کودکشان را انگیزه‌مند، شاد و پرتلاش بار بیاورند. اما پژوهش‌های روانشناسی در سال‌های اخیر نشان داده‌اند که همهٔ تشویق‌ها مفید نیستند؛ گاهی حتی دقیقاً نتیجهٔ عکس می‌دهند و باعث کاهش انگیزه، حساسیت به شکست یا وابستگی کودک به نظر دیگران می‌شوند.
دنیا نهضت – روانشناس کودک و نوجوان
چرا تشویق اهمیت دارد؟
تشویق اگر درست استفاده شود، می‌تواند:
- اعتمادبه‌نفس واقعی کودک را افزایش دهد
- رفتارهای مطلوب را تقویت کند
- پشتکار و انگیزهٔ درونی را بالا ببرد
- رابطهٔ والد–کودک را گرم‌تر و صمیمی‌تر کند
اما اگر به طور غیر صحیح به کار رود، باعث می‌شود کودک برای انجام هر کاری منتظر جایزه یا تأیید والد باشد. در این حالت، رفتار کودک به‌جای اینکه «درونی» شود، صرفاً برای گرفتن تشویق انجام می‌شود.
چرا بعضی تشویق‌ها نتیجهٔ عکس می‌دهند؟
پژوهش‌های کارول دوِک (روانشناس دانشگاه استنفورد) نشان می‌دهد نوع تشویق می‌تواند ذهنیت کودک را شکل دهد:
یا ذهنیت رشد (کودک تلاش را عامل موفقیت می‌داند)، یا ذهنیت ثابت (کودک توانایی را تغییرناپذیر می‌بیند).
تشویق‌های اشتباه معمولاً این مشکل‌ها را ایجاد می‌کنند:
۱. تشویق بیش از حد و دائمی
وقتی کودک برای کوچک‌ترین کار تشویق می‌شود، ۱. ارزش تشویق از بین می‌رود ۲. کودک وابسته به تأیید دائمی می‌شود ۳. رفتار مثبت پایداری ایجاد نمی‌شود.
۲. تشویق بر پایه خصوصیات ثابت
تشویق کودکان در قالب جملاتی مثل «تو خیلی باهوشی»، «تو بهترینی» ، «تو از همه قوی‌تری» خطرناک‌اند، چون کودک تصور می‌کند ارزشمندی‌اش به نتیجه گره خورده است. نتیجه این می شود که او در مواجهه با شکست به‌شدت مضطرب و ناامید می‌شود؛ چون فکر می‌کند «دیگر باهوش نیست.»
۳. تشویق‌هایی که نوعی فشار ایجاد می‌کنند
پشت برخی تشویق‌ها پیام پنهان وجود دارد مثل جمله ، آفرین، پس همیشه همین‌طور باش!، دیدی وقتی تلاش می‌کنی عالی می‌شی؟ پس حالا باید همیشه عالی باشی!. این تشویق‌ها باعث ترس از شکست می‌شوند و کودک برای حفظ تصویر «بی‌نقص» تحت فشار قرار می‌گیرد.
۴. تشویق مربوط به رفتار اشتباه
گاهی والدین ناخواسته رفتارهای نامطلوب را تشویق می‌کنند. مثلاً وقتی کودک می‌گوید «من نمی‌تونم»، والد سریع کمکش می‌کند و می‌گوید «آفرین که کمک خواستی!» پیام پنهان این قبیل جملات این است که «ناتوانی تو پذیرفته‌شده است.» و نتیجه این می شود که کودک در شرایط سخت به جای تلاش کردن فقط به والد وابسته شود.
تشویق مؤثر چه ویژگی‌هایی دارد؟
۱. تمرکز بر تلاش، نه نتیجه
به جای «تو خیلی باهوشی»، بگویید: «از تلاشت لذت بردم.» ، «دیدم چقدر برای حل این مسئله وقت گذاشتی.» این نوع تشویق‌ها ذهنیت رشد را تقویت می‌کنند.
۲. مشخص و واقعی باشد
به جای این که فقط بگویید «عالی بود»، بگویید: «دیدم که در نقاشی‌ات از رنگ‌های جدید استفاده کردی.» ، «متوجه شدم با آرامش اسباب‌بازی‌هایت را جمع کردی.» تشویق واقعی یعنی به رفتار قابل مشاهده اشاره کنیم.
۳. رفتار خوب را دقیقاً همان لحظه بازتاب دهیم
کودک در لحظهٔ انجام رفتار مثبت، پیام را سریع‌تر و عمیق‌تر یاد می‌گیرد.
۴. تشویق همراه با مشارکت
گاهی تشویق لازم نیست کلامی باشد؛ یک لبخند، تماس چشمی یا جملهٔ «کنارت هستم» تأثیر بیشتری دارد.
۵. تشویق رفتار، نه شخصیت
به جای «تو بچه خوبی هستی»، بهتر است بگویید رفتارت با خواهرت امروز خیلی مهربانانه بود. این نوع جمله‌ها عزت‌نفس سالم‌تری ایجاد می‌کنند.
چه زمانی تشویق نکنیم؟
- هنگامی که کودک کار را فقط برای جایزه انجام می‌دهد
- وقتی تلاش نکرده و فقط نتیجهٔ آسانی گرفته
- وقتی تشویق موجب مقایسه با دیگران می‌شود
- زمانی که تشویق به شکل رشوه و یا باج استفاده می‌شود
تشویق در چنین موقعیت‌هایی ارزش تربیتی‌اش را از دست می‌دهد.
تشویق ابزار قدرتمندی است؛ اما تنها زمانی اثرگذار خواهد بود که هدفمند، واقعی و مبتنی بر تلاش باشد. کودک به جای اینکه برای شنیدن «آفرین» زندگی کند، باید یاد بگیرد از فرایند یادگیری، تلاش و رشد لذت ببرد. تشویق درست نه‌تنها رفتارهای مثبت را تقویت می‌کند بلکه پایهٔ عزت‌نفس سالم، پشتکار و اعتمادبه‌نفس واقعی را می‌سازد.