خیلی وقتها وقتی از احساس بیارزشی یا کافی نبودن حرف میزنیم، ذهنمان فوراً میرود به سمت دوران کودکی و اینکه شاید والدین به ما توجه کافی نکردهاند یا رابطهی دلبستگیمان ناایمن بوده است.
اما روانشناسی جدید نشان میدهد که همیشه ماجرا به کممحبتی یا غفلت برنمیگردد.
گاهی افراد در خانوادههایی بزرگ میشوند پر از عشق، حمایت و صمیمیت، اما باز هم احساس میکنند «هیچوقت کافی نیستم». چرا؟ پاسخ در یک ویژگی ظریف اما اثرگذار والدین است: استانداردهای بسیار بالا و انتقاد والدین نسبت به خود.
Children (MDPI, 2021) و Hewitt & Flett (1991, J. Pers. Soc. Psychol)
گردآوری و مترجم: نازنین سعیدی زند
الگوگیری آرام و ناخودآگاه
تحقیقات نشان میدهد که کودکان از طریق مشاهده رفتار، نگرش و استانداردهای والدین، باورها و انتظارات خود را شکل میدهند. رفتار و دیدگاه والدین بهصورت ناخودآگاه در ذهن فرزندان درونی میشود و آنها همان استانداردها را برای خودشان بازتولید میکنند. به عبارت ساده، حتی وقتی والدین حرف منفی نمیزنند، اگر خودشان دائم خود را نقد کنند، از ظاهرشان ناراضی باشند یا از نتیجهی کارشان راضی نباشند، کودکان یاد میگیرند که:«من باید کامل باشم تا خوب باشم.»
مثال واقعی : تصور کنید دختری که از ظاهر خودش ناراضی است. مادرش تلاش میکند به او اعتمادبهنفس بدهد و میگوید:«بدن تو زیباست، باید با خودت مهربان باشی.»
اما همان مادر، هر روز جلوی آینه از بدن خودش ایراد میگیرد و از خود ناراضی است.
کودک این تناقض را آگاهانه نمیبیند، اما ناخودآگاهش یاد میگیرد: ارزش من به کامل بودن و ظاهر من وابسته است.
ابعاد علمی کمالگرایی
برای درک بهتر این پدیده، روانشناسان هویت و فلت (Hewitt & Flett) کمالگرایی را در سه بعد توضیح دادهاند:
- کمالگرایی خودمحور: فرد از خودش انتظار دارد همیشه بینقص باشد.
- کمالگرایی تجویزشده از سوی دیگران: فرد احساس میکند دیگران از او انتظار دارند همیشه کامل باشد.
- کمالگرایی دیگرمحور: فرد از دیگران انتظار بینقص بودن دارد و نسبت به اشتباهات آنها حساس است.
این مدل نشان میدهد حتی والدین پرعشق و حمایتی ممکن است با رفتار و انتقاد از خود، فشار کمالگرایی را به فرزند منتقل کنند و حس بیارزشی را در او ایجاد کنند.
چطور این چرخه را قطع کنیم؟
- آگاهی از خودانتقادگری: متوجه شویم چندبار در روز از خود ایراد میگیریم.
- مدلسازی مهربانی با خود: اگر میخواهیم فرزندمان خود را دوست داشته باشد، باید او ببیند که ما هم با خودمان مهربانیم.
- بازنگری در فرهنگ خانواده: آیا در خانه فقط موفقیت و «بهترین بودن» ارزش دارد؟ یا جایی هم برای اشتباه و انسان بودن هست؟